Saturday, March 5, 2022

COLD WAR BORUAK THLIRVELNA

Indopui II-na a lo tawp khan khawvel sawrkar liante chuan thawhho a, khawvela thiltithei ber nih tumin a ruk takin an in el thum tiin a sawi theih awm e. Chung zingah chuan US leh a thurualpui Europe sawrkar lian te leh khawchhak lamah USSR (Soviet Union) te khan chungnung zawk nih tumin khawvel sawrkar hrang hrangte thian atan an dap tawn nasa hle. Khawthlang lam US leh a thurualpuite hian mipui aiawh thlanchhuah sawrkar democracy chu khawvel damna tur niin an tlangaupui a, khawchhak lam USSR lam erawh chuan communist (mipui vantlangin thleibikna nei lova ram hausakna intawm tlanna) sawrkar na takin an kalpui thung a ni.

Cold War an ti maw?

Sawrkar lian pahnih US leh USSR te chuan sipai leh ralthuam nena indona hmachhawn si lovin, a lang lo ruamah nasa takin an iner tawn em em lawi si a, chu an inerna leh chak zawk, ropui zawk nih tuma hma an lakna boruak in khawvel a tuam chu saptawnga 'Cold War' an tih chu a ni. Mizo tawng chuan 'indona dai duk' tiin sawi ta ila, a dik ve thei mai awm a sin. A awmzia chu hmaisen inchhawn silo a, a ruka boruak dai ruih hnuaia indona tiin kan hrethiam thei awm e.

USA leh USSR inelna boruak awm 'Cold War' tia sawichhuak hmasaber chu US Politician Bernard Baruch niin sawi a ni. A tawngkam hman hi American journalist Walter Lippmann chuan la chhawngin kum 1947 lehkhabu a ti chhuak, a lehkhabu hmingah chuan 'The Cold War' tih a hmang a. He lehkhabuah hian US sawrkarin ramdanga hma a laknate chhuichiangin, USSR nena an intlansiakna boruak te chiang taka a ziah avangin 'Cold War' tih tawngkam hi khawvel pumah hriat lar a ni chho ta zel a ni.

Cold War boruak hi khawvelin a hriatthiam dan ber chu khawthlang lam ziakmite leh thuthar thehdarhtu ten sawi dan hi a ni. US chuan USSR rawn lian chho zel chu ngai thei lovin khawvel remna leh muanna atan la pawi thei turah an ngai a, chuvangin US leh an thurualpui ram te chuan sipai leh ralthuam tihpu lamah chak takin hma an la chho ta char char a ni.

Thuthlung inmil lo pahnihte khawvel

US leh USSR hian thuthlung inang lo kalpui an nei a, US lam hian democracy sawrkar hnuaiah mihausa leh sumdawng lian ten zalen taka sum an lak luh an phalrai a, USSR lam erawh chuan  communist zirtirna angin ramchhunga hausakna chu sawrkar thununna hnuaia awm tirin, hausa bik awm lovin mipuiten an thawhchhuah mil zelin an in sem tlang tur a ni tiin kalphung an zam thung a ni.

Chutianga thuthlung inang lo tak an zawm avang chuan khawthlang lam hian khawchhak lam chu hnehchhiahna hnuaia awmin an sawi a, khawthlang lam chu zalenna awmna ram niin an insawi thung. Zalenna chawisangin khawchhak sawrkar hnehchhiahna duhtu nia an sawi chu a theihna kawng tinreng a tlankhalh tumin hman an la ta thin a ni.

Thawhho pui tur an dap tawn

Cold War boruak avang hian khawthlang leh khawchhak sawrkar lian te chuan sipai leh ralthuam lama tanho pui tur neih tulin an hria a, an hmelmate laka hnehna hlado an chham theih nan khawvel huap leh an ram bial chhung huam te in thawhhona thuthlung an siam ta sup sup mai a ni. Chung zinga US hmalakna larzual te chu North Atlantic Treaty Organization (NATO) leh South East Asia Treaty Organization (SEATO) te hi a ni awm e. USSR lam lahin an thuthlung zawmpui ram ho te nena thawhhona tur in Warsaw Treaty Organization (WTO) a siam fel a, hei hi Warsaw Pact tia hriatlar a ni. He thawhhona thuthlungah hian USSR leh Europe khawchhak ram 7 te chu an tangho ve bawk a ni. 

Warsaw Pact thuthlung ang hian USSR chuan a thawhpui ramteah hian an ei leh bar thawhchhuahna (economy) lamah pawh thuneihna a nei vek a, USSR duh dan angin an kal vek tihna a ni mai awm e. Chubakah, chung ram hrang hrangah chuan USSR hmalakna dodalna hmetmit nghal mai thei turin secret police a dah vek bawk a ni.

USSR hian a thawhpui ram te nena economy lama intanpui tawnna tur Council for Mutual Economic Assistance (COMECON) a din a, he pawl hi USSR kehchhiat hma lawk June 28, 1991 khan tih tawp a ni.

Tanpuina sem lamah inelna a na

USA lam lahin khawvel ram zau zawka lamtang a neih belh zel theih nan tanpuina pek chhuah dan tur a dap reng bawk a, chung zinga hriat lar deuh pakhat chu Truman Doctrine an tih hi a ni awm e. US President Harry S. Truman chuan kum 1947 khan Greece leh Turkey ram ten USSR hmalakna vanga harsatna an tawh mek avangin, ei leh bar leh ralthuam lama tanpuina turin US Dollar maktaduai 400 pek a rem ti a ni.

Hei bakah hian Cold War laia US hmalakna langsar leh deuh chu Marshall Plan an tih hi a ni. Europe khawtlang ram ten Indopui II-na vanga economy lama harsatna an tawh tanpui nan leh an ram dinhmun an siam that leh theih hlawm nan tiin kum 1948 khan, US chuan Dollar tluklehdingawn 13 a sem chhuak a ni. A chunga kan sawi COMECON pawh kha USSR in US hmalakna Marshall Plan khinlet nana an din ve niin a rin theih a ni.

An in bihthla tawn

Cold War boruak chuan khawvel a chiah zau zel a, US lamin enthlatu pawl CIA (Central Intelligence Agency) an hmang tangkai em em a, USSR lam lahin enthlatu pawl tha tak KGB (Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti) an nei a, khawchhak leh khawthlang sawrkar liante chu heng enthlatu pawl hmang hian an khawsak dan an inenthla tawn ta zak zak mai a ni.

Cuba ramah missile bun tumna a awm

Cold War lai a US leh USSR intlansiakna leh tan lak dan hrang hrang te sawisen a ni lo hial awm e. Chung zingah chuan khawvel politic nghawr nghing dawt langsar tak pakhat chu Cuba rama USSR in missile bun an tum kh a ni. Cuba ramah Fidel Castro hovin communist sawrkar din a ni a, US chuan a ngaithei lo em em a, paihthlak dan tur ngaihtuahin an kawmserh ta hial a. Cuba lam chuan a thuthlung zawmpui USSR lamah zualkoin US lakah in vennan tiin an ramah chuan USSR in missile kahchhuahna bun a tum chu an rem ti ta mai a. USSR lam hian missile bunna tur khawl te lawnglian hmangin Cubaah an phur lut ta chur chur a, hei hi US uisathiamten lo hriain an sawisel ta nghal a. US leh USSR inkarah hian buaina liam tham a chhuak thelh a, an inrem thei ta a, USSR lam chuan Cuba rama missile bun an tum chu an thulh leh ta a ni.

Cubaah hian USSR hian missile kahchhuahna hi bun ta nise, an duh hun hunah US khawpui lian ho chu an sai pawp pawp thei tawh mai dawn a, chu chu US President J.F Kennedy khan na taka dodalin ti tawp turin thu a pe ta a ni.

Afghanistan lamah pawh an la inep ta zel

Cold War boruak kal zelah hian kum 1978 khan USSR chuan Afghanistana PDPA sawrkar tanpui nan sipai a tir lut a, US lamin sawrkar paihthlak tuma helpawl pasarih intelkhawm IUAM te chu a thawhpui ve bawk a, sawkar lian pahnih te hian Afghanistan buaiah pawh hian ralthuam, sum leh pai bakah sipai an seng tawn hnem viau a ni.

Cold War hun tawp lam

A tawi zawngin sawi ta ila, kum 1991 a USSR a lo kehchhiat takah khan US leh USSR inkara Cold War chu a lo tawp ta niin mi tam tak chuan an sawi thin a ni.

USSR kehchhiat tak hnu hian Europe khawchhak lama tunhmaa USSR tawhpui thin ramte khan communist rorelna te paihthlain democracy sawrkar an din chho ta zel a, European Union leh NATO ah te member anni ta hlawm a, hei hi USSR kehchhia atanga ramlian ber Russia chuan a ngaimawh khawp mai a, an ramri hnaiha European Union leh NATO ten bu an rawn khuar tur chu an ngai thei ta lo zel chu anih hi. Cold War chu a tawp tawh niin sawi ni mahsela, a zungzam erawh tunlaia Russia leh Ukraine buaiah hian a la in zam tih a lang reng mai.

Khawvelah hian mihringte hi sang zawk, chak zawk, ropui zawk, thiltithei zawk nih tumin kan intlansiak suau suau a, ram hausakna pawh ralthuam leh sipai te hman turin kan seng nasa narawh e. Ngun taka ngaihtuah chuan Pathian thilsiam zingah hian mihringte hi mahni anpuite laka hleilenna kalpui nasaber leh tul hauh lova midangte chunga thuneihna pumhmawm duh ber kan ni hial lo maw le? 

Kan Pathian thu in "Miin khawvel hi a pumin nei sela, a nun chan si sela, a tan engnge sawt ang?" a tih ang deuhin, khawvelah hian cheng kumkhua tur kan ni silo a, engtikniah emaw chuan lo boral vek tur kan ni. Chuvangin kan damchhung theuhah hian "remna leh muanna" hi i chawinung zel zawk ang u.

- Zara Ralte

No comments:

Post a Comment

HRINGNUN ZIRLAI: HMEICHHE PAKHAT SA SEMCHHUAHNA HMUNA THAWK CHU

Ni khat chu hmeichhe pakhat sa semchhuahna hmuna thawk hi, a hna thawh tur a thawh zawh hnu chuan sa dahthatna/dahvawhna pindanah chuan va e...