Wednesday, August 21, 2024

INDOPUI 2-NA LEH INDIA ZALENNA INLAICHIN DAN

Ziaktu: Dr. Lalzarzoa, Department of History, Gov’t. J Buana College, Lunglei

Mizo tena Indopui 2-na tia kan sawi thin ‘World War II’ khan India-in zalenna a neih theihna turah nghawng pawimawh tak tak a nei a, India-in zalenna a hmuhna tur kawng a rawn sial kaw ruak ti te pawhin a sawi theih awm e.  India zalenna thlen champhaah hian chu thu i lo ngaihtuah tlang dawn ila:

Indopui 2-na chungchang tawi:

Indopui 2-na chuan September 1, 1939 atanga September 2, 1945 chhung a awh a,  he indopuiah hian Allies - United Kingdom, United States, Soviet Union, China leh an tanrualpui ram te leh Axis – Germany, Italy, Japan leh an tanrualpui ramte an inbei a ni. Hetih lai hian India chu United Kingdom awpna hnuaiah a awm lai niin British India tia sawi leh hriat thin a ni. Indian National Congress (INC) ten India zalenna atana nasa taka beihpui an thlak mek lai a ni. Indopui 2-na a lo thlen tak thutah chuan India ram awptu (viceroy) Lord Linlithgow chuan, September 3, 1939-ah India rama hruaitu lawk leh mi pawimawhte hnenah, India pawhin he Indopui 2-na hi British lal ram tana bei turin a zawm ve tih a hrilh a. Chu thu chuan  INC chu a ti thinur em em a, chutiang thutlukna lian siam anih hmaa rawn anni miah lo te chu an lungawilohna ti zualtu a ni.

Indopui 2-naah India sipaite:

Indopui 2-naah hian British tana bei turin India ram atangin sipai nuai 25 chuang tel tir anni a, an zinga sipai sing riat chuangin nunna an chan phah hial a ni. India a sipai hotulu ber ni thin Field Marshal Sir Claude Auchinleck chuan “Indopui 1-na leh 2-naah khan British-in India sipaite te ruai tel lo ta se, anmahni chauh chuan an paltlang zo lo vang,” a lo ti hial a ni.

British hian kum 1857 hnulamah kha chuan, India mite zingah sipai an lak reng rengin an thuawih thei tura an hriat,  hnam thlan bik ‘martial race’ tia an sawi te deuh chauh an la thin a, chung ho chu hnam huaisen leh ral hrat nimahse kaihhruai awlsam leh an laka rinawm bur thin nia a hriatte anni tlangpui. Indopui 2-na a lo thlen takah chuan sipai indaihlohna a lo thleng nasa a, an ‘hnam thlan bik’ ten daih seng ta hek lo, hnam tin chitin reng sipaiah an la ta chur chur a, chung ho erawh British laka rinawm bur anni ta vek lem lo.

India sipaite chu British ram chhan nan khawvel hmun hrang hrangah tirhchhuah anni a, British sawrkar chak tawk lohna te pawh tawnhriat tam tak an nei chho ta zel a ni. Chumaibakah, ram hrang hrang an va hmuh te hmasawnna te leh India mipuite retheih zia te a takin an va tawng a, rualawhna tam tak an chhar chhuak a ni. British sipai rawih nimahse, India zalenna atana duhtu tam tak an zingah an imphum tak teuhah chuan, British tan pawh chung India sipaite chu tangkaipui aiin anmahni do lettuah an chang chho ve ta zel a. Chung hote chu, a hnu leh zelah India zalenna sualtute tana lamtang tha takah an rawn chang a, British tana hnawksak annih laiin India zalenna sualna kawngah hlawkna rawn thlentute anni.

Quit India Movement

India-in British tana sum leh pai (British pawisa a chhutin £1.5 tluklehdingawn a tling) leh sipai thahnem tak Indopui 2-naah a pechhuak chung hian, British sawrkar chuan INC-in India tana zalenna an sual kawngah, chanchin lawmawm lam a thlen tir ta chuang lo a ni. INC hruaitute ngaihdanah chuan, India-in British sawrkar tana hetiang taka sum leh pai leh sipai a thawh that em avang hian, India chuan duhsakna sang tak a dawn an beisei viau a, mahse, an beisei erawh chhanin a awm lem lo. Hetiang boruak a nih chhoh tak zelah chuan, INC chuan kum 1942-ah Bombay-ah session an nei a, Mahatma Gandhi rawtna angin, India ram atanga British te an chhuah ngei ngeina tur thu rolum, ‘Quit India Movement’ kalpui zai an rel ta a ni. British lamin Indopui an hmachhawn mek lai anih avangin, INC-te thilphut chu ngaihtuah theih chi ziazang a ni ta lo a ni. Boruak khap daih nan INC hruaitu lawk zawng zawng deuh thaw te chu tan inah khung anni ta zawk a, amaherawhchu, India mipui ten INC hmalakna rampumah an thlawp that em avangin, zalenna beihpui chu a hma aiin a par a chhuang nasa ta zawk tho a ni.

India ram retheihna tizualtu Indopui 2-na:

Zirmi ten an chhut danin Indopui 2-na lai hian, British sum hnar bulpui pakhat chu India hi a ni a, indonaa an senso leh mamawh tam zawk hi India atanga an chawk luh a ni. India rama thil siamchhuahna tam tak ten an hlawkpui viau laiin, ram pumah mipuite tan sum leh pai harsatna bakah khawsak phung leh ei leh bar zawn a tikhaihlak nasa em em thung a ni. Mipuite mamawh aia indona atana mamawh siamchhuah a tam tak zawkah chuan tam leh harsatna hrang hrangin India ram a tuam nasa ta hle a ni. Chung zingah chuan, Bengal rama tam nasa tak rawn thleng (Bengal Famine 1943-44) te kha khawvel huap pawha thil rapthlak tawp a tling a, riltam leh hrileng vangin mi maktaduai thum chuangin nunna an chan nia chhut a ni.

Subhash Chandra Bose hmalakna:

INC hruaitute zinga mi Subhash Chandra Bose chuan, Indopui 2-na thlen lai hian, India zalenna neih theihna tur kawng tha zawk nia a rin chu British hmelma lam Axis te thurualpui a ni. Germany leh Japan sawrkar te a belbul a, indonaa tel India mi British sipaia tangte chu lam tangah siamin Indian National Army (INA) a din ta a ni. Japan sawrkar hriatpuiin Singapore-ah kum 1943 khan India sawrkar lailawk, Azad Hind Government a din ta nghe nghe a ni. Indopui 2-naa Japan sipaite chakna hmang tangkaiin khawchhak lam atanga India an rawn pan a, INA sipaite nen India ram atanga British rawn umchhuah an tum a, amaherawhchu, Japan an tlawm leh tak si avangin an tum angin thil a kal tluang ta lo a ni. Subhash Chandra Bose hmalakna erawh chuan kawng tam takah rah tha a chhuah tho a, India mi sipaia tangte zingah British huatna leh India zalenna tura thahnemngaihna chi a tuh tha em em a ni.

Subhash Chandra Bose-a din INA a an sipai hruaitu thenkhatte hi, Indopui 2-na a zawh hnuin British sawrkarin an chungchang a ngaihtuah a, na taka hremna pek an tum laiin INC leh mipuiten na takin an thlavang an hauh tlat a, British sawrkar pawhin hremna an pek chuan, buaina lian zawk India ramah a thleng thei tih an rin avangin hrem lovin an chhuah zalen leh ta zawk a ni. Chung INA sipai an chhuah tak te chuan ram chhung hmung hrang hrang an tlawh kual a, an kalna apiangah mipui ten lo lawmin chawimawina an lo hlan zel a ni. Chu thil thleng chuan India mite tanrualna that zia a lan chian tir em em a, British lam pawhin India miten zalenna neih an duhna chu khap beh rual a ni dawn lo tih an ring thiam ta hle.

Lawng sipaite paw’n nawrh zai an rel:

Indopui 2-na chhung hian British sawrkarin India mi lawng sipaia (Royal Indian Navy) a lak te chu, kum 1942 atanga 1945 chhungin, an mahni enkawltu British sipai hotuten an enkawl danah lungawi lovin helna vawi kua zet an chawk chhuak nia sawi a ni.  Indopui a lo zawh takah hnuah pawh, British sawrkar laka an lungawi lohna chu an chhunzawm ta zel a, kum 1946 khan India lawng sipaiten helna lian tham tak an chawkchhuak a, chu chu ‘Royal Indian Navy Mutiny’ emaw ‘The Naval Mutiny of 1946’ tia sawi thin a ni. He lawng sipaite helna hian India rama lawng chawlhna lian zawng zawng a nghawng tia sawi theih a ni a, he helnaah hian sipaite mai bakah lawng chawlhna awmna khawpuia cheng mipuite pawn an zawm tha em em a ni. He thil thleng hi a hnuah British chuan an khap dai thei ta a, mahse, India rama lawng sipate lakah buaina dang awm leh ta se, sipaite chu an lam tang anni tawh dawn lo tih an chiang hle. British lam pawhin India sipaite ber an chungah an lawm loh chuan, awp beh reng chu an tana thil harsa tak a ni chho zel dawn tih chu an chiang viauin a rinawm.

Indopui 2-nain British sawrkar nasa takin a nghawng:

Kum 1941 August ni 14 khan, United States President Franklin D. Roosevelt leh British Prime Minister Winston Churchill te chuan, Indopui 2-na a lo tawp huna khawvel ram hrang hrang ten remna leh muanna an neih theih nan inremna thuthlung an siam a, chu chu ‘Atlantic Charter’ tih a ni. Heta an thuthlung ziaha tihhlawhtlin an tum zingah hian, ram hrang hrang ten mahnia rorelna an nei theih dan tur te leh ram mipuite duhdan kalhin ramri siam danglam a ni lo ang tih te sawi lan a ni. Hetianga British-in ‘Atlantic Charter’ a rawn sawichhuah takah chuan, a awp mek ram tam takin zalenna neih an beiseina pawh a sang hle a ni. Amaherawhchu, British PM Churchill-a chuan, chu thuthlung chu an hmelma Germany leh an tanrualpuite tan chauha siam a nih thu a sawi ve tlat thung.

Indopui 2-na chu kum 1945-ah a lo zo a, British sawrkar pawh khawvel ram hrang hrangah remna leh muanna a awm theih nana a meizanghlaptu berah a rawn tang chho ta a ni. United Nations (U.N) dinchhuaktu zingah an tel a. U.N chuan indopui a zawh hnua khawvel ram hrang hranga sawrkar lian ten ramte zawk an awpte chu tih tawp a, zalenna pek tumin chak takin hma an rawn la chho ta a ni. Chutiang anih mek laia, British ten India ram an lo la awp chhunzawm zel pawh chu, khawvel sawrkar dangte lakah hmaiphih tur zau tak an nei tihna a ni.

Chumai bakah, British sawrkar chu Indopui 2-naah nasa taka an inhman dak avangin an ram ei leh bar zawnna kawng  leh sum leh pai lakluh pawn nasa takin a tuar a,  leiba tam tak an nei chho a ni. Indopui 2-na zawha British-in leiba a neih hi  Pound (£) tluklehdingawn 21 vel nia sawi a ni. Chutianga leiba nei tun chung chuan, khawvel hmun hrang hranga an awp ram te enkawl chhunzawm zel chu thil huphurhawm takah a chang chho ta bawk. Chung zingah chuan, India ram enkawl chhunzawm zel pawh, an tan chuan sum leh pai senso tur chhutin chhunzawm ai chuan chhuahsan mai chu thil finthlak tak tur a nihna lai a awm.

Kum 1945 July thlaah United Kingdom-ah inthlanpui neih a ni a, Labour Party ten sawrkarna changin Clement Attlee chu Prime Minister thar a rawn ni a. A tawi zawngin sawi ta ila, ani kaihhruai sawrkar hnuaiah hian an ram sum leh pai dinhmun chhe tak chu siamthat nan kawng hrang hrangin hma an la a, an awp ram thenkhat atanga inhnuhdawh chu an ram sum leh pai siamthat nana tih loh theih loh thil a rawn chang ta a ni. Chung zingah chuan India ram chu kum 1947 August ni 15-ah khan British lak atangin zalenna pumhlum pek a lo ni ta a ni. British-in India leh Pakistan hnena a ni zawna zalenna a pe ta mai chu, Indopui 2-na avanga an ram sum leh pai dinhmun a chhiat em avangin an tana thil tih makmawh a ni ve reng a ni tiin zirmi thenkhat chuan an tarlang.

A chunga kan sawilan tak ang hian, Indopui 2-na khan India ramin zalenna a neih theihna tur kawngah nghawng nasa tak a nei tih kan hre thei awm e. Zalenna ni hman nuam vek ule.

(He ka thuziak hi 15 August 2024 khan Vanglaini chanchinbu-ah chhuah a ni tawh a ni)

Sap leh Kawl ho indo (Anglo-Burmese War) leh an inremna thuthlung (Treaty of Yandabo) in kan hnam nunah nghawng a nei ve em?

Ziaktu: Dr. Lalzarzoa, YMA, Sialsuk Branch

Kan chhak lawka cheng Kawl ho leh India ram rawn awptu Sap ho kha kum zabi 19-na lai khan an lo indo chiam tawh a, he an Indo hian kan ram leh hnam tan hian nghawng a nei em tih kan ngaihtuah ho dawn a ni. Chung an indo zawng zawng chu kan sawi kim vek thei lo ang a, an indo hmasak ber ‘First Anglo-Burmese War’ chu kum hnih chhung 1824 atanga 1826 chhung a awh a ni. ‘Anglo’ tih chu Sap ram (England) a cheng English mi an tih ho, Mizovin Sap kan tih thin te ho sawina a ni. He indona kan sawi tur pawh hi Sap leh Kawl (Burmese) ho indona tihna a ni.

An indo chhan:

British in India hmarchhak ram an awp hma hian hnam hrang hrangte chuan anmahni a lal neiin mahnia ro in rel in an awm thin a. British ho hian India khawchhak lamah chuan tuna West Bengal ni ta Calcutta hmunah awmhmun khuarin rorelna an kalpui mek a, Burma lal te pawn India hmarchhak ram te chu an thuhnuaia dah tumin an hel fo thin a ni. Chutiang boruak karah chuan kum 1822 khan Burma ho chuan Manipur leh Assam an run a, khawthlang rama an ramri hnaiaha rorel mek British ho tan chuan an hnawksak ta hle a ni.

Manipur te, Assam te leh Arakan lama cheng hnam thenkhat te chuan Calcutta a awm mek British te chu thawhpuiah sawmin Burma rallian dopuiah an sawm a, British te pawh chuan i he lo vin an lo thawhpui nghal a, Cachar leh Jantia ram te pawh British ho chuan an venhim tur ramah an chhal nghal bawk a ni.

Hetiah lai mek hian Burma commander-in-chief Maha Bandula chuan India hmarchhak ram te an hneh theih chuan heng Arakan, Manipur, Assam, Cachar leh Jantia ram te leh Eastern Bengal (tuna Bangladesh ni ta) te hi Burma lalram hnuaiah a awm vek thei dawnin a hria a, chuvangin an ram zauhna dal thei tur British laka na taka hma lak a tulin a hria a ni.

Thuneitu zawk nih inchuhin British leh Burma sipai te chu an in hmachhawn tan ta zauh zauh a, kum 1823 khan Chittagong bula Shalpuri thliarkar chu British sawrkar enkawl East India Company chuan neitu nih an han chuh a. Hemi hnu, a kum leh lawkah chuan Burma lam hian an sipai general chhuanvawr Tahdo Thiri Maha Uzana chu Cachar leh Jaintia rama helna chawkchhuaktute tudai turin an tir a. Chu chu British in lo hriain sipai an tir ve nghal a, Cachar hmunah chuan Burma leh British sipaite chu an inbei ta a. He indo hi a lian thama a intan tak tak hun chu March ni 5, 1824 a ni a, Arakan lama ramri chungchang a buaina vanga lo alh chhuak a ni.

British te hian Bengal chhak lama ram zauh an duh mai bakah hian an sumdawnna kawnga an thilsiamchhuah te hralhna tur hmun tam zawk an duh em em a, chuvangin ram zauh zel hi an tuipui lo thei lo ve bawk a ni.

Chubakah chuan, an elpui em em zinga mi French ho vin Burma ram chhunga lawngchawlhna te an hman khapsak an duh em em a, Burma lal laka French ho an tlatlum deuh te pawh an mit a kham viau thin a, chuvangin Burma lal te ho an thuhnuaia dah chu tihmakmawhah an ngai a ni.

An indona hmunte tlangpui:

Western Theatre:

Anglo-Burmese war hi hmun hrang hrangah an nei a, Burma Commander-in-chief Maha Bandula ho vin hmun hnih atangin British te hi an bei a, Arakan atangin Chittangong lam an bei a, Sylhet atangin Cachar leh Jaintia lam an bei bawk a ni. Bandula hian Arakan lam a ho a, Uzana-a’n Cachar leh Jaintia lam a ho bawk a ni.

Burma sipaite hi Manipur leh Assam ramhnuaiah te ral lo do thang tawh an nia, Cachar leh Jaintia lamah pawh British lakah an chak viau a, British sipai ten an hneh lo a chha chu a ni. Chittagong lamah pawh Cox Bazar thlengin hnehna an chang zel a, chu erawh chuan Culcutta lama British ho a ti ralkhel zo ta a, theih tawpin lawng nen sipai an rawn thawn belh chho ta a ni. Dik taka sawi chuan Burma commander Bandula hian a sipai te khap lovin Chittagong lamah hmalam pan zel se chuan Calcutta lama British awm te tan pawh an hlauhawm tham hial nia sawi a ni.

Battle of Yangon:

British ho chuan India hmarchhak leh tuna Bangladesh ram chhung lo nita tlang ramah te Burma ho chu an hneh lo tih hriain Burma ram chhungah an han luhchilh ta thung a. British General Archibald Campbell-a hovin Rangoon khawpui chu lawngin kum 1824 ah an pan a, Burma sipai te pawn an ram chhungah an rawn luhchilh ang tih lo ring lawk bik hek lo, an hmelma te chuan an ram tam hnehna nasa mai sia, an hneh lo chho ta riau a, an sipai general huaisen ral rama thang mek te chu an ko let ta a. British sipaite hian Burma ho hmunpui Shwedagon kulh chu an luhchilh a, Burma sipai te chu kulh pawn lamah an umchhuak ta hum hum mai a ni. Burma sipai te tam zawk mahse a tlem zawk British sipaite hian ralthuam an neih that zawk miau avangin an hneh hlei thei lo a ni.

Battle of Danubyu:

British te chuan Rangoon atanga hla vak lo Danubyu lak tum an bei leh a, Burma general huaisen Bandula hovin an lo bei let a, mahse British lamin laipui leh rocket te an hman avangin an duh angin an lo do let zo ta lo a, a tawpah phei chuan an general Bandula hi rocket kahna hliam tuar lovin a thi ta a ni. A thih tak hnu hian Burma sipaite chuan Danubyu khua hi an rauhsan ta a ni.

Arakan campaign:

British General Archibalh Campbell-a’n Yangon-ah hnehna a chan tak avangin Arakan lam an hawi leh ta a. Kum 1825 February thla khan Arakan-ah Burma sipai te nen an in bei leh a, thla hnih zet an in beih hnuah British lam chuan Arakan lam pawh an thuhnuaiah an dah fel ta a ni.

Inkahhai:

1825 September thlaah thla khat chung inkahhai an puang a, chumi kum nipui lai atangin an indo leh tan a, Arakan leh Assam atangin Burma sipai te chu British ho vin an umchhuak ta a ni. Cachar lamah pawh an la in bei zel a, hetih lai hian inbiakremna kawng an zawng a, British lam hian Arakan, Assam, Manipur leh Tennaserim tuipui kam atang ten Burma sipai te tawlhkir vek turin an phut a, Burma lam hian an pawm thei bik si lo a, abikin Arakan chhuahsan leh indona senso pawisa British in chawi tir an tum chu an pawm thei ta lo a ni.

Battle of Prome:

1825 November thla atangin Burma sipai te chuan a kaw tawpa tan huamin beihpui an thlak ve leh ta a. Battle of Prome an tih chu British sipai te nen an nei leh ta a, thi tha a tang anni tawh bawk a, beih pawh an khirh viau nia sawi a ni.  Amaherawh chu ralthuam nei tha zawk British sipai te chuan a tawpah hnehna an chang leh ta a, Burma sipai hotu huaisen Maha Ne Myo chu December ni 2 ah an that a, a thih hnu hian Burma sipai te chu an mumal thei tawh lo va, Prome khawpui pawh chu British kutah a tlawm leh ta a ni. A chan chhe zawk Burma lam hian December ni 26 ah inremna kawng zawng turin British sipai te lakah palai an tir ta a ni.

Tichuan, Kum 1826 February thlaah chuan inremna thuthlung an ziak fel ta a, chu chu ‘Treaty of Yandabo’ tih a lo ni ta a ni.

Treaty of Yandabo:

Burma sipaite hi an tlawm tak avang hian an inremna thuthlung an ziahah pawh hian British lam chan a tha chungchuang hle a ni: An inremna thuthlung ziah zinga langsar zualte chu:

1. Assam, Manipur, Arakan (Rakhine) leh Tennasserim tuipuikam te chu British kutah a awm tawh ang.

2. Cachar leh Jaintian ramah te Burma an inrawlh tawh lo ang.

3. Indona sum senso Burma in an chawi ang a, a tahtawlin tumli pawisa an pek phal anni ang a, an pawisa chawi tur zat hi British pawisa a chhutin pound maktaduai khat a ni ang.

4. Burma lal thuhmun an ram khawpui Ava leh Culcutta ah te ram palai in tirh tawn phal a ni.

5. Sumdawnna lama thawhhona tur ziah fel a ni.

He inremna ziah a nih hnu hian British chuan Burma ram bakah India hmarchhak leh tuna Bangladesh ram lo nia chhung zawng zawng hi an thuhnuaiah an dah ta tiin a sawi theih awm e.

He indona hian Mizo teah nghawng a nei ve mial em?

Anglo-Burmese War leh Treaty of Yandaboo chungchangah hian tuna kan chenna Mizoram hi chu a tel ve miah lo naa, amaherawhchu, India hmarchhak leh Bangladesh a kan ram thenawm lawk lawkah te an indo bakah British in ram an rawn zauh zel avangin kan ram an rawn thleng teuh tawh hle a ni. He indona hi lo chhuak lo vin inremna thuthlung te lo ziak lo ta se, British te hian kan ram thenawm lawkah hian bu an rawn khuar kher lo mai thei a, kan ram chu kan lalte awpna hnuai mahnia ro inrelin hun rei tak kan la awm chhunzawm zel mai thei a ni.

He indona leh inremna avang hian kan thenawmah Sap ho an lo hnai a, kan chheh velah thingpuihuan te an rawn siam a, kan pi leh pute hunlaia an sai ramchhuahna te chu rawn daidarin awmhmun an rawn khuar a, loh theih lo vin kan hnam pasaltha te khan an zuk run fo thin a nih kha. Chung hunlai chuan Mizo lal ten phai an run fo avang leh Sap ho rorelna hnuaia awm kan thenawm a mi te chu an tihbuai fo avangin, Sap ho tan tak pawh Mizo te khawsak dan chu enliam mai mai a theih ta bik lo a ni. A tawi zawngin sawi ta ila, a hnuah chuan kan ram pawh Sap ho chuan an rawn daidar ta a, kan lal ten an hneh tak miau loh avangin an thuhnuaiah kan lut ve ta nge nge anih kha.

Mahnia lal hran theuh nei a, tu thuhnuaiah mah awm bik lo Mizo lalte leh an mipui te chu roreltu thar Sap ho duhdanin an rorelna kan lo zawm chho ta a. Kan hriat ngai loh dan zawm tur te, leiman chawi tur te, puakphurh tur te a awm chho ta zel a, hetianga kan hnam kaldan leh khawsak dan rawn  inthlak zawng zawng hi sawi sen chi a ni awm lo ve.

Sap ho vin min rawn awp takah chuan khawvel hmun dangah pawh an lo chindan thin ang tho vin missionary ten an rawn zui chhunzawm ve ta a. Chanchintha kan dawnna tur kawng te a rawn inhawng a, Kristianah ka lo in let ta dial anih kha. Chanchintha avangin chatuan nunna kan dawng a, chu chu a hlut zia chu sawiin a siak lo ve. Mahse, heng min rawn awptu sap ngaihsanna erawh kum zabi 21-naah pawh hian thangthar te leh zelah pawh, kan thisenah a la bet tlat a, kan nihna ni miah lo anmahni an tum reng rengin kan la awm phah erawh hi chu ngaihtuahna tisei tu a ni e.

Kan thupui in a tum tak ber erawh chu, Sap missionary te avanga chanchintha kan dawn, chatuan nunna kan neih theihna lo ni ta te, kan rama tlawmngai pawl lian ber YMA te pawh min dinpuitu an rawn nih chhoh tak hialna tur leh kan hnam nunphung pawh a inthlak tak dawrh nan hian eng nge maw thil thleng vanga bul rawn intan chu a awm a lo tul a ni ngei in a rinawm a.  Chu thil thleng pawimawh tak chu a bul thuma han chhut neuh neuh hian tuna kan sawi - Sap ho leh Kawl ho inkara indo lo chhuak a, a hnua inremna thuthlung an ziah te hian a tirah min nghawng ve nghal lem lo mahse, a hnu lamah chuan he kan hnam tan ngei pawh hian nghawng chu a rawn nei chho ve ta zel niin a hriat ta a ni.

(He ka thuziak hi YMA Hmuifang Tlang Group Souvenir-ah chhuah a ni tawh a ni)

MIZO BIBLE QUIZ: THUFINGTE BUNG 1 - 5

Round 1:  (Bung khata chang awm zat)

Q. 1.  Thufingte bung 1-ah chang engzat nge awm? = Chang 33

Q. 2. Thufingte bung 3-ah chang engzat nge awm? = Chang 35

Q. 3. Thufingte bung 5-ah chang engzat nge awm? = Chang23

Q.4. FREE QUESTION:  Thufingte bung 4-ah chang engzat nge awm? = Chang 27

Round 2: (Bung thupui)

Q. 1. Thufingte bung 5-na thupui eng nge? = Uirena laka fihlim tur

Q. 2. Thufingte bung 4-na thupui eng nge? = Finna hlawkzia

Q. 3. Thufingte bung 3-na thupui eng nge? = Tlangvalte hnena thurawn

Q. 4. FREE QUESTION: Thufingte bung 2-na thupui eng nge? = Finna rah

Round 3:

Q. 1.  I thil neih zawng zawng chan pawhin ______ eng nge nei rawh a tih? = Finna (4;7)

Q.2. I eng hunlai nupuiah nge hlim rawh a tih? = Tleirawl lai nupuiah (5:18)

Q. 3. Leilungah hian an cheng anga a tih te kha tute nge? = Mi tluangte (2:21)

Round 4:

Q. 1. Khawiah nge finna chu ring takin a au? = Kawtthlerah (1:20)

Q. 2. Engtik hunah nge min zawng anga min hmu lo vang a tih? = Zing takah (1:28)

Q. 3. Engtik hunah nge ka nuihsan ang che u a tih? = In hlauh hun a lo thlen chuan (1;26)

Q. 4. FREE QUESTION:  LALPA chuan tute nge a zilhhauh thin? = A hmangaihte (3:12)

Round 5: (Bung leh chang sawi tur)

Q. 1.  I mut hunin i hlau lo vang a, a ni, i mu ang a, tui takin i muhil ang. = 3:24

Q. 2. Mihring kawngte chu LALPA mit hmuhah a awm a, a kawng zawng zawng a tihrualremsak thin = 5:21

Q. 3.Mahni ngaihin intifing suh la, LALPA tih la, sual kalsan rawh. = 3:7

Q. 4. FREE QUESTION: LALPA tih hi finna bul  a ni a, nimahsela, mi ate chuan finna leh zirtirna an hmusit thin. = 1:7

Round 6:

Q. 1. A phute tan eng nge ui suh a tih khah? = Thatna (3:27)

Q. 2. I thenawm chunga eng nge suangtuah suh a tih khah? = Thil tha lo (3:29)

Q. 3. Mi ate kaisanna kha eng enge a tih khah? = Mualphona (3:35)

Q. 4. FREE QUESTION: Hriatnain eng nge a tinghet a tih khah? = Vante (3:19)

Round 7:

Q. 1. Kawhmawh bawl ching chu Lalpa ngaihin enge nge annih? = Tenawm (3:32)

Q. 2. Zing khawvar eng tir, chhun vanglai thlenga eng zual zel ang a tih kha eng nge? = Mi felte kawng (4:18)

Q. 3.  A kut ding lamah dam reina a awm a, a kut vei lamah eng nge awm a tih kha? = Sum leh ropuina (3:16)

Q. 4. FREE QUESTION:  Hmeichhe sual hmui ata eng nge far? = Khawizu (5:3)

Round 8:

Q. 1. Ka fapa. ngainep suh a tih kha eng nge? = LALPA thununna (3:11)

Q. 2. Pain fa a lawm apiangte chu engtin nge a tih thin khah? = A zilhhau thin (3:12)

Q. 3. Kan zingah lo tel ve la, eng nge kan intawm dawnnia an tih khah? = Tangka ip (1:14).

Q. 4. FREE QUESTION: Nunna lo chhuahna a tih kha eng nge? = Thinlung (4:23)

Q. 5. FREE QUESTION: Hriatthiamna chu hre turin tu zirtirna nge ngaihthlak tur? = Pa zirtirna (4:1)

Q. 6. FREE QUESTION: Tu hmangaihnaah nge lawm fo rawh a tih? = Tleirawl lai nupuiah (5:19)

 

Tuesday, August 6, 2024

BANGLADESH RAM BUAI CHUNGCHANG BELCHIANG DAWN ILA

Ziaktu: Dr. Lalzarzoa, Department of History, Gov’t. J Buana College

Nimin August 5, 2024 chawhnu dar 2:30 vel khan, kan ram thenawm Bangladesh Prime Minister Sheik Hasina chu a bang a, sipai thlawhtheihnain an ram a tlanchhiat san nghal. Nimin tlai dar 6 vel khan India sawrkar venhimna hnuaiah Gaziabad (Uttar Pradesh) a Hindan air base-ah a rawn tum lut a ni. Airport-ah hian Indian National Security Adviser Ajit Doval chuan a lo dawngsawng a, Bangladesh buaina chungchang darkar 1 vel an sawi dun hnuah Doval hian air base chhuahsanin India Cabinet Committee on a security meeting-ah report a va pe leh a ni. Sheik Hasina hi a laizawnnu Sheikh Rehan nen he thlawhtheihna hmang hian an rawn tlanchhia  ani.

Tunah hian India-ah an unau hian an la awm mek nia sawi a ni a, UK lamah chen phalna (polytical asylum) an dil mek  tih te, UK a nih loh pawhin Europe ram khawi emaw ber an la pan leh dawn nia sawi a ni bawk.  He thu ziah mek lai hian UK hian venhimna pein an rama luh tir a phal lutuk hmel loh nia sawi a awm mek bawk. India sawrkar venhimna hnuaiah hmun him zawkah thuhruk mek a ni tiin a sawi theih ang chu.

BANGLADESH BUAINA CHHAN HI

Bangladesh ram buaina chhan hi sawi tak tak dawn chuan a sei dawn lutuk a, a tlangpui chauh sawi dawn ta ila. Bangladesh thalai ten an rama civil service exam dan siamthat an ngiat a, a chhan pawh PM Sheik Hasina te pawl Awami League a tel tana hamthatna uchuak lutuk awm chu tih bo an ngiat a ni. Bangladesh zalenna sualtute thlah kal zel tan an rama sawrkar hna 30% hauhsak anni chu hnawk an ti a, hei hi Sheik Hasina hian siamthat duh lohvin ram zalenna sualtute tu leh fate kan duhsak loh chuan tunge duhsak tur dang awm chuang tiin a tang ve tlat sia, buaina hi a punlun ta zel a, mi 100 chuang fein nunna an chan phah a, hliam tuar pawh mi tam tak an awm phah ta hial a ni.

Tin, Sheik Hasina hian kum 15 chhung ro a rel tawh a, an ram mipuite hian sawkar a kaihhruainaah lungawilohna chi hrang hrang an nei tawh  a, hetih lai mek hian opposition party lam lahin an ram thalaite hmachhuanin sawrkar paihthlak theihna hun remchang an dap ve reng bawk a, thla liam ta atang tawh khan thalaite hian buaina an chawk chhuak tawh a, tunah hian an buaina hi rin aia nasain a rawn alh ta pup pui mai a nih hi. Nimin khan mi nuai chuang pungkhawmin an ram prime minister chenna in mipui thinrimin an luh chhuah a, bungrua leh thil dang pawh an khawih chhe hneh viau nia sawi a ni.

BUAINAAH HIAN MIDANG INRAWLH AN AWM EM?

News report hrang hranga a lan dan chuan Bangladesh buaina hi ramchhung mai bakah ram pawn lam atanga inrawlh an awm nual a ni hmel. Report thenkhatah chuan Pakistan intelligence pawl ISI ten buaina siamtu thalai te hi an thlawp tha viau niin an sawi a, chumi phenah chuan pawisa leh tuldang mamawh te pawh China sawrkarin a rawn ngaihtuah nasa bawk nia sawi bawk a ni. Buaina chawkchhuaktu bul pui ber Jamaat-e-Islami Bangladesh zirlai pawl  Islami Chhatra Shibir (ICS) te hian kum 2 kal ta atang tawh khan Bangladesh zirna in sang hrang hrangah Sheik Hasina sawrkar paihthla tur hian beihpui an lo thlak ru reng tawh nia sawi a ni bawk

Pakistan leh China te hian Sheik Hasina kaihhruai Awami League te kaihhruai sawrkar hi paihthlak an duh em em na chhan chu India nena inkungkaihna tha tak anneih vang hi a ni. Tin, Awami League te hi Muslim ram Bangladesh a awm ni mahse sakhaw tih bik neih duh lo anga hriat anni a, Muslim sakhawr zuitu tam tak chuan an thiangzau mah mah tiin an ei lo thin viau.

CHINA IN INDIA DANCHEP A TUMNA KAWNG A NI THEI EM?

China leh India hi ui leh kel thlunpawlh ang maia ramri buaia in bauh thei nghal mai tur khawpa in mil lem lo anni, China hian India ram thenawm sawrka ho hi thianthaah a siam deuh vek tawh a, Burma, Pakisatan, Nepal, Sri Lanka leh Maldives thlengin thianthaa siam tumin sipai chakna leh sum leh pai thlengin tanpuina a pe nasa hlawm a,  heng ram te nen hian tha takin tunah hian an thawk ho mek reng a ni. Tunah Bangladesh pawh hi China tana hmun hima siam leh tumin buaina phenah hi nasa takin a inrawlh tiin India media te chuan an sawi.

Chutiang a nih zel chuan India leh China inkarah buaina lian tham lo awm ta se, China chuan ram thenawm a thiantha te atang chuan chhak leh thlang, chhim leh hmar atangin India ram hi a rawn bitum thei mai tawh dan ni te pawn a rin theih ta zel a ni.

TUN DINHMUN CHANCHIN TAWI

Vawiin khan PM bangta Sheik Hasina rawn phurtu Bangladesh sawrkar thlawtheihna C-130J chuan India atangin a rawn zuitu sipai 7 te nen Bangladesh an pan leh ta a, PM bangta Sheik Hasina erawh a awmna chin sawi a awm lo a, India venhimna hnuiah hmun him zawkah thuhruk a la ni mek a ni.

Nimin chawhnu lama Sheik Hasina a ban tak hnu hian, an ram Sipai hotulu General Waker-uz-Zaman chuan sawkar lailawk sipai te kuta a awm thu leh sawrkar thar din dan tur an ngaihtuah mek thu a sawi. Thu thar berah chuan rorel lai Awami League te chu he sawrkar thar tur an ngaihtuah mekah hian sawm anni ve lo.

Bangladesh President Mohammed Shahabuddin chuan an ram prime minister hlui tan ina tang mek Khaleda Zia chu chhuah zalen turin thupek a chhuah nghal a, tin, vawiinah Bangladesh parliament chu thiah a nih thu a puang bawk.

BUAINA CHHUMIN A THLAWH KAN THEIH LOH BANGLADESH HI

Bangladesh ram hi East Pakistan tih a ni thin a, an ram hian kum 1971 khan India sipaite puihnain Pakistan atangin zalenna an sual chhuak a, (MNF ten zalenna an sual laia East Pakistan atanga Arakan an panna chhan kha) chuta an hruaitu ber Sheik Mujibur Rahman fanu chu tuna Prime minister bangta Sheik Hasina hi a ni a, nimin khan buaina chawkchhuaktu ten Mujibur Rahman a lim kawtthler lun laia awm te an suasama, an tichhi a ni. Tunhma lama Mizo pa ho radio-a chanchinthar ngaithla peih deuh te chuan Mujibur-a hi chu an la sawi thei fur awm e.

Bangladesh -ah hian kum 1975 August 15 khan buaina an tawk a, mipui thinrimin an ram prime minister hmasaber Sheik Mujibur Rahman leh a nupui bakah an fapa pathum te chu thah annia, sawrkar mumal lo takin a awm chho a, Khondaker Mostaq Ahmad a kaihhruai sawrkar din a ni a, chupa pawh chu chumi kum November thlaah sipaiten an paihthla leh a, an ram sipai hotu Khaled Mosharraf an thuneihna a rawn chang a, ani pawh chu reilo teah thah a ni ve leh a ni. General Ziaur Rahman an thuneihna a rawn chang leh a, a ni pawh May 30, 1981 ah thah a ni ve leh a ni.

An ram vice president Abdus Sattar chuan sipai lal eneral Hussain Muhammad Ershad thlawpnain sawrkar a kaihruai chhova, chumi kum vekah chuan General Ershad chuan paihthla lehin martial law a puang a, sipai ten sawrkar an kaihhruai a, kum 1983 May thla atangin General Ershad chuan sawrkar hotuber a nih thu a puang ve leh ta a ni. Hetih lai vel hi Mizoram mipui ten black and white TV a Bangladesh channel kan thin lai a, an ram hruaitu ber kan hmuh ve fo thin kha amah Ershad-a hi a ni e. Ani pawh chu December 6, 1990 khan a bang a, eiruk thubuaiah man nghal a ni.

A tawi zawngin sawi ila, 1991-ah an ram inthlanpuiah Bangladesh Nationalist Party ten sawrkarna changin Khaleda Zia chu prime minister a rawn ni a, an rama hmeichhe prime minister a ni ta a ni. 1996 ah Sheik Hasina pawl ten sawkar thar an siam ve leh a, hmeichhe prime minister pahnihna a rawn ni ve leh. Kum 2007 khan Bangladesh-ah hian President Iajuddin Ahmed chuan emegency puangin potiical party tumah sawrkar kaihhruai a phal lo a, an ram prime minister hlui pahnih Khaleda leh Sheik Hasina te chu lung inah a khung  ve ve a ni. Anni pahnih hi kum 2008 khan chhuah zalen anni ve leh a, chumi hnu chuan Sheik Hasina hi prime minister a la ni ta char char a, tun buaina hi a tawng ta a ni.

Mak ve deuh thil pakhat chu Muslim ram, hmeichhia te dinhmun hnuai taka dah thin sakhaw zuitu te ram Bangladesh te Pakistan-ah te hian hmeichhia prime minister an nei thin hi a ni. A Muslim zia lo ve riau hian a hriat thin e.

A sei ta hle mai, he ti chung pawh hian kimchang taka sawi dawn chuan sawi hmaih a la tam khawp mai. Bangladesh buaina tawh mek chungchangah hian, kan Mizoram sawrkar pawh hian dan lova raltlan rawn lut an awm mai loh nan, ramri te ngaihven a uluk taka ngaihtuahna sen a tha khawp ang.





-

INDOPUI 2-NA LEH INDIA ZALENNA INLAICHIN DAN

Ziaktu: Dr. Lalzarzoa, Department of History, Gov’t. J Buana College, Lunglei Mizo tena Indopui 2-na tia kan sawi thin ‘World War II’ khan I...