Sunday, February 27, 2022

Ukraine buai a lanna tlang dang

Nuclear ralthuam Ukraine in a chan
1991 a USSR a kehchhiat tak hnu khan Ukraine hi khawvela nuclear power nei tam ram zinga a 3-na a ni thin. A chhan pawh USSR hunlai a an nuclear siamchhuahna hmunpui leh an nuclear ralthuam dahthat te kha an chhawm a ni. Anni bakah hian USSR a awm ve thin Belarus leh Kazakhstan te pawhin nuclear ralthuam hi an kawl bawk a ni.

Chutiang taka nuclear ralthuam neitha si chuan tinge a neih tak loh tih zawhna a awm thei awm e. A nihna takah chuan Ukraine in nuclear ralthuam a neihte chu anni ang ram independent tir economy lama la sang vak lo tan chuan enkawl zawh sen chi a ni loh bakah khawthlang ram abikin US leh NATO ho ten an kawmserh te pawh a hlauhawm ve thei bawk a ni.

US chuan Ukraine ram indang thar tir maiin chutiang taka nuclear ralthuam a kawl chu a vei hle a, an ram dinhmun enin an venhim zawh loh chuan firfiak pawl emaw, hmelma kuta a luh hlauh chuan khawvel himna atan a pawi theiin an hre bawk. Chuvangin US chuan USSR kehdarh ta ram hrang hrang ho nuclear ralthuam nei ram te nen chuan an ralthuam kawl chu a him theih nana thawh hona turin Cooperative Threat Reduction (CTR) an sign pui a, he thawhhona hi Nunnn-Lugar Act te pawh an ti thin.

Hemi an thawhhona avang hian Russia, Ukraine, Britain leh US te chuan Budapest Memorandum of 1994 an ziak fel leh a, heng ram 4 te hian Ukraine chu eng ram pawhin beih tum ta se, tan ho a, chhan an in tiam a ni. Chumi avang chuan Ukraine pawhin nuclear ralthuam an kawl chu bansan zai relin, an ram dinhmun a tha lo nen kum 1994-1996 khan an nuclear ralthuam kawlte chu a neitu dik tak Russia hnenah an thawn kir ta vek a ni. (USSR hunlai khan Ukraine hi Europe ramri hnaih anih avangin Ukraine ah hian invennan nuclear siamchhuahna leh ralthuam te hi an chhawp anih a rinawm).

US leh Ukraine in an thil tih fuh loh deuh lo lang chhuak ta chu, Ukraine atanga nuclear ralthuam Russia hnena an pe let ta kha a ni. Ukraine in nuclear ralthuam an kawl tak lohah chuan Russia hian cho chikim a cho ta anih tak ber hi maw. 

Kan hriat ve mai mai atan USSR hunlaia siamchhuah nuclear ralthuam Ukraine in a kawl chhunzawm tak te kha anihna takah chuan a hman dan tur secret code kha Russia hian a kawl vek sia, Ukraine tan tak pawh pek let mai kha a thatna lai te pawh a awm tho mai.

China in Ukraine buai a hlawkpui angem?
Tuna Ukraine buaina hi China hi a hlawkpui ber tur te zing ami a ni thei tlat. Achhan pawh Russia hi Ukraine a run avang hian khawthlang sawrkar lian ten economy lamah an hrek chho ta mawlh mawlh sia, chutih lai chuan Russia in a thawhpui ber ram zinga mi chu China hi a ni. Hetiang anih mek lai hian China hian a lang apauin Russia hi a tan duh vak chuang lo a, a chhan chu khawthlang ramte tih lawm a mamawh tho a, khawthlang ram ten China in Russia a tan pung pung lo tih an hriat chuan sumdawnna leh thildanga thawh honaah China hi an rawn be tha dawn in a rinawm. Chu chu China tana thil hlawk tak a ni ang.

Chubakah, Russia in Ukraine a run mekah hian NATO leh EU ten Ukraine rinaia an chhan nat lutuk tak loah chuan China tan remchanga Taiwan run lo ngai ta se, khawthlang sawrkar liante rilru put hmang a hriat ruak theih hmel a, China tan inbuatsaih thiam awl tak tur a ni thei tho bawk.

Russia tan Ukraine hi pawimawh deuh mai ania
Hmannia Russia in Ukraine a run chhan kan sawi hawnnaa kan sawi telh loh pakhat pawimawh deuh chu Ukraine hi Russia tan chuan Europe nena an inrina hnaih a awm anih avang hian an ram himna atan a pawimawh hle bawk. Ukraine sirah mai hian Black Sea (tuipui dum) a awm a, chu chu Russia tan lawng sipai leh indo lawng inchhawpna atan a pawimawh em em a ni. Ukraine hian NATO zawmin European Union zawm ta se, Black Sea ah hian NATO sipaite an rawn inchhawp anga, reiloteah Russia chu awlsam takin an bei thei mai dawn a, Russia tan humhim tih makmawh angai.

Black Sea hi Russia tana  pawimawh zualna chu an ram hnaiha tuifinriat/tuipui an hman theihna ho thenkhat hi a tui a vawh hlawm lutuk avangin a tui a khang a, thla 4/5 te indo lawng han chhawp chhuah theihna tur a ni thin lo a, Black Sea erawh a tui a vawh ve loh avangin kumtluanin a hman theih thung a ni. Russia hian USSR kehchhiat hnu khan Ukraine nen hian inremna siamin Black Sea a indo lawng te a va chhawp ve thei a, mahse, kum 2014 a Russia lam tang President Viktor Yanukovych an paihthlak tak hnu khan Russia hian Black Sea hman ve theihna tura inremna hi Ukraine hian a tihtawp a hlau a, chuvangin an thawhpui theih mi Ukraine sawrkar kaihruai thei tur neih hi an mamawh hle.

Russia hian US lam hi hlau vak lo em ni?
Russia in US leh a thawhpui te a hlauh vak lohna chhan langsar tak chu, Europe ram ho te hian gas an lakluh tam ber hi Russia atangin a ni. Kum 2006 leh 2009 pawh khan Russia hian an gas pipeline hi an ti tawp thut mai a, Europe mipui maktaduai tel teh meuh chu thlasika inchhung tihlumna nei lovin an awm phah hial. US hian Europe ram ten Russia atanga gas an lalut nasa hi chhawk tumin US atanga gas an pe thei tiin an zuar ve a, mahse, Europe ho tan chuan US atanga gas lakluh chu Russia atanga an lakluh atanga chhutin 40% a man a to dawn si a ni.

Khawthlang ram ten eonomy lama Russia an hrek vak vak hian Russia chauhin an tuar lo a, a hrektu ram te tan pawh hian channa nasa tak a ni  tho. Hman kuma Russia in Crimea an run avanga US leh an tanrualpuiten Russia an hrek khan IMF in an chhut dan chuan Russia GDP kha 1 - 1.5 % bakin a tlahniam chuang lo a, chuvangin Russia hrek vak vak hi Europe khawchhak lam tan chuan economy lama tawrhna a ni tel ve thei zel a ni.

US leh EU ho in Russia nena in sumdawn tawnna an ti tawp vek anih chuan Europe ram tam tak abikin Finland, Bulgaria leh Greece te hian an gas lakluh 60% chu an chan angai dawn a, chuvangin Russia nena thawhho loh chuan an chan tur hi a nasa ve khawp mai. Heng zawng zawngah hian Russia in gas a supply na pipeline hi Ukraine kaltlang vek a ni si a, Ukraine ram hi Russia tan chuan an thawhpui theih sawrkar neih a tul em em a ni.

A chunga kan sawi thil hrang hrang te atang hian Russia tan hian Ukraine hi a pawimawh zia chu a hriat theih mai awm e. Chuvangin an hmelma ber US leh an tanrualpui EU ho nena Ukraine an thawhho chuan an ram himna atan hian a pawi nasa mai dawn sia, an uipui tuilian thlir thei ta mai mai lo a ni e.

-----
Thubelh
*UN Security Council chuan Ukraine chungchang ngaihtuah tur hian India ram sana a naktuk zing 1:30 ah thutkhawm an nei dawn. Ukraine president chuan UN Security Council a Russia in President hna a chelh mek chu thlak angai tiin a sawi chhuak.

*Ukraine minister sawi danin Russia hian tun buainaah hian sipai 4,300 an chan tawh a, tank 147 an hloh tawh bawk a ti. UN report ah chuan tun buaina avang hian Ukraine civil mi 240 in hliam an tuar a, mi 64 in nunna an chan tawh.

*Russia President Vladimir Putin chu Russia in Ukraine a run avangin International Judo Federation (IJF) chua an honorary president atangin an suspend.

- Zara Ralte

Thursday, February 24, 2022

ENGVANGIN NGE RUSSIA IN UKRAINE A RUN?

A bul thum atangin aw:

USSR kha kan la hria ang tiraw? Union of Soviet Socialist Republic (USSR) ah khan ram 15 an awm khawm thin a, heng ho hi socialist sawrkar 1 hnuaia awm khawm thin annih kha. Chung zingah chuan Ukraine pawh hi a tel ve thin a ni. Kum 1991 December thla khan USSR chu a lo kehchhe ta a, Russia, Ukraine leh Belarus te chuan USSR chu kehchhe mahse ramdang dawrna (foreign affairs) leh ram venhimna (defence) lamah erawh thawh hona thuthlung siamin Commonwealth of Independent States (CIS) hnuaia thawh ho chhunzawm zel an rem ti a. CIS ah hian USSR atanga indangta ram zawng zawng Georgia tih loh chu an tel leh ta vek a ni.

Ukraine in buaina a tawk tan:

Ukraine ramah hian USSR atanga an indan tak hnu khan Russia ngaina pawl leh European Union lam ngaina pawl an awm a. Kum 2013 November thla khan Ukraine President Viktor Yanukovych chuan European Union nena thawh hona tur chu a hnawl a, hemi duhlohtu te hian dodalna nasa tak an huaihawt a, Russia in Yanukovych chu a rawn tan a, US leh Europe ram ten dodaltute chu an rawn tan thung a ni. He buaina hi Euromaidan ti te pawhin an sawi thin.

A tawi zawngin sawi ta ila, he buaina avang hian Ukraine President Yanukovych chuan an ram a tlanchhiat sanin Russia ah a biru ta a, dodaltu te chuan sawrkar thar an din ta a ni. Chu sawrkar thar chuan European Union nena thawh hona turin hma a la chho ta nghal a ni.

Russia in Crimea a run:

Ukraine in European Union nena thawhhona tur an buaipui mek lai chuan Ukraina ram peng khat Crimea chu Russia thawhpui duhtu lam pawl ten an bei thut a, Russia in ralthuam leh sipai te rawn tanpuiin kum 2014 October thla khan Crimea chu Russia thuhnuaiah a awm ta a ni.

Ukraine khawchhak lam te an hel:

Russia in Crimea a lak tak avang hian Ukraine ram khawchhak lam Donbas regiona helpawl Russia in a thawhpuite chuan buaina an rawn chawkchhuak tan a. Helpawlte hian Ukraine sawrkar lakah zalenna puangin Donetsk and Luhansk People's Republics ram din an tum ta a ni. Ukraine chuan he thil thleng hi bengdaih tumin sipai leh ralthuam nen na takin a bei let a, Russia lahin helpawl te hi a thawhpui mai bakah a sipai te a tir lut ve ta zel a ni. He buaina hi a han reh leh deuh vang vang a, a khat tawkin an buai chho ta zel a ni.

Tunlai buaina:

Nikum 2021 January thla khan Ukraine President Volodymyr Zelenskyy chuan US President Joe Biden hnenah NATO (US leh a thawhpui te sipai leh ralthuam lama tangrual pawl) an zawm ve theihna tura tanpui turin a ngen a. Hei hi Russia chuan a ngaithiam lo em em a, Ukraine ramri hnaiah a sipaite a tir ta nghal a ni.

Buaina chu a in mung zel a, NATO bakah European Union a tel ram ten Ukraine chhan nan aw an rawn nei lian zel a, Russia lahin an ram thenawm, an chipui nia an ngaih Ukraine chu khawthlang sawrkar tangrual pawl te zawm lo turina  duh si a, an thawm an ti lian tawn ve ve zel a, ti hian tuna buaina hi a lo alh chhuak ta a ni tiin a sawi theih awm e.

Awlsam taka kan hriatfiah theih dan tur chu, Mizoram hi kehdarhin independent ram hrang hrangah awm ta ila, a kehdarh zinga a ram lian ber chuan a te zawk te chu a lam tang chhunzawm tur leh thawh ho pui atan la duh reng se la, a ram te zawk te erawh chuan tawh ho pui duh loin ram dang daih thawhpui duh ta ni sela, chumi avang chuan buaina lo awm ta se tih ang vel a ni e. 

A tawp nan, he Ukraine buainaah hian India chuan Russia hi a dem zawngin aw zuk chhuah duh miah lo a. A chhan pawh Russia leh India tunhma atanga inthian tha tak anni a, khawthlang ramten India chu a tan zawk tilang tura an kar deuh pawn 'kan neutral e' an ti tlat.

- Zara Ralte


Monday, February 21, 2022

Midangte nena kan nunhona atana thil pawimawh

1. Phone ah mi i call in a zawnin vawi 2 aia tam call suh, i phone a lo la lo anih chuan thil dang pawimawh a ti mek pawh a ni thei tih ngaihtuah ṭhin ang che. 

2. Mi pawisa i puk sak chuan i pukna ten pe tawh tura an hrilh hma chein rul ṭhin ang che. Chu chuan mi rintlak inih leh nih loh leh i mizia dik tak a tarlang tih hria ang che. Chutiang bawkin thil dang mi ta inhawh emaw hmansak pawhin ti ṭhin ang che. 

3. Miin eitur a thlawna an khilai che in man to tak tak chah/ei kher tum suh ang che. 

4. Mi nena in inbiakin heng zawhna chhan nuam lo tak tak ang chi hi zawh ching suh: 'nupui/pasal i la nei lo a ni maw?', 'fa inla nei lo a mi?', 'Chenna tur in inla sa/nei lo a mi?', 'car i la lei lo a maw?'. Dik tak chuan maw, heng i zawh ṭhin te hi i lo buai ve na tur a awm lo nasa ania. 

5. I hnungah tupawh lo lut/chhuak tur awm se kawngka lo hawnsaktuah ṭang ṭhin ang che. Hmeichhia emaw mipa, upa emaw naupang pawh nise tihsak vek ang che. Vangtlang zinga midang chunga that i chhuah hian i hniam bik ta riau tihna a ni ngai lo ania. 

6.I thian nen taxi in chuan dun anih a, chuan man a pek kep che anih chuan, a dawt lehah a petu zawk nih tum ve ṭhin ang che. Ṭhiante kep bik reng nih hi thil zahthlak a ni. 

7. Ngaihdan/thlirdan hrang lo awm ve te hi ngaih pawimawh thiam tur. I mita a lan dan a number 6 hi midang nangmah epchiaha awm tan chuan number 9 ang pawhin a lang thei tih hria ang che. Chubakah, ngaihdan dang lo awm ve te hi rilru siamna/duhthlan tur zawk tichiangtu atan a tha ve hrim hrim. 

8. Mi thil sawi laiin lo tih tawp sak suh ang che. An duh tawk sawi tir la, an sawi chu ngaihthlak sak vek la, nangman ṭha i tih chin chu i rilruin i thlifim mai zawk dawnnia. 

9. Mi i fiam/sawisak in an lawm vak lo nia i hriat chuan, tawp nghal la, ti chhunzawm suh ang che. 

10. Miin thil an tih pui emaw an tanpui che in "ka lawm e" tih nachang hre ṭhin ang che.
 
11. Mi zingah fak la, sawiselna tur a awm chuan amalin hrilh ṭhin ang che. 

12. Mi taksa awmdan i lo sawi chhuah sak ve na chhan tur hi a vang hle. "I nalh lutuk" ti mai ṭhin la, an duh leh intih cher/thau chungchang an sawi duh chuan anmahni zawkin an rawn sawi chhuak mai ang. 

13. Miin an phone a mi thlalak an entir chein nangma thuin a dawt emaw a hmalama mi hmehsawn ve ngawt ching suh. Chu thlalak dawtah chuan i hmuh atana a duh loh deuh pawh a lo awm thei. A zahna i siam mai mai. 

14. I bulah miin daktawr rawn a tum thu a sawiin a rawn duh chhan zawt kher suh, "ni e, rawn rawh, i that pui ngei ang" ti sak mai tur. I zawh chik vangin a rilru i ti hrehawm thei tih hria la, i hriat atan a duh chuan aman a hrilh mai zawk ang che. 

15. Hna hnuaihnung thawk te hi hnasang thawkte i zah ang tho in zah ang che. I aia hnuai zawkte laka i sual viau hian tuma thinlungah i tla na ngai chuang lo. Mahse, zah taka i dawr chuan an ngaisang hlau thung ang che. 

16. Miin hmun leh hmuna a biak lai che a phone lo khawih/en san daih hi chindan mawi lo tak a ni. 

17. Miin an zawt/nge che anih loh chuan thurawn pe ve ringawt ṭhin suh.

18. Mi nen hun rei tak hnua in inhmuhin anmahniin an sawi chhuak anih loh chuan an kum leh hlawh zat zawt ve ngawt suh ang che. 

19. Nangmaah pawimawhna a nei ve anih hran loh chuan midang thil tihah in rawlh/lo buai ve ngawt suh. I hna/thiltihah khan buai la a tawk viau. 

20. Khawlai/kawtthler vela midang i biak in i sunglass bun kha la thla ṭhin ang che. I biakte kha i zah/ngaihsak tihna a ni e.  Chu bakah i biaka chua mit a i enkar kha ṭawng tluk zetin a pawimawh tih hria ang che.

21. Nang aia rethei zawkte zingah i hausak zia sawi chiam suh chutiang bawkin fa nei ve thei lo te bulah i fate chanchin sawi chiam ching suh ang che.

22.Thuchah/thu thawn tha tak i chhiar zawhin "i thu min thawn avangin ka lawm e" ti let thin ang che. Midang kan fak hian kan neih/hriat ngai loh thil lawmawm kan neih/hriatna awlsam ber a lo ni ṭhin an tia lawm.

(He thu hi Ranjan Mishra an Fb a post ania, a ṭha ka ti em a, kan ṭawng a remchan dan leh kan hriatthiam theih dan turin ka han chhawp chhuak ve tawp a ni e. Lo hmang tangkai ve ngei ang che)

A video a en duh tan:

HRINGNUN DARTHLALANG

Nupa tuakthar tir hi an inluah tharah an cheng a. An in an luah tukah chuan tukthuan an ei mek lai chuan, nu zawk chuan an ṭhenawm ten an thawmhnaw suk an zar lai chu a hmu a. "An thawmhnaw suk chu a va fai lo em em, an nu chuan insuk fai dan a hre lo tawp anih saw, insukna sahbawn tha zawk an mamawh a ni saw" a ti a, an pa chuan ngawi rengin annu thusawi chu a ngaithla a. 

Chutiang chuan an thenawmten an thawmhnaw suk an pho apiang chuan annu chuan an suk fai loh zia chu a lo sawi ve ta ziah a. 

Thla khat hnuah chuan, nu zawk chuan pawn lam a hawi chhuak a, an thenawmte insuk fai ta lutuk chu ava hmu a, mak ti em em hian a pasal hnenah chuan, "Enteh, thenawmnu chuan a tawpa tawpah chuan insuk fai dan a thiam ve ta nih saw, tuin nge zirtir ang le?" a ti ta a. 

An pa chuan, "Tukin khan ka tho hmaa, kan tukverh ka nawt fai a lawm le" tiin annu chu a chhang ta a. 

Chutiang chu a ni hringnun chu. Kan thil hmuh leh thlir dan te hi kan thlirna tukverh fai leh fai loah a lo innghat thui khawp mai. 

Chuvangin, midangte chungah ngaihdan thalo te hi nei zung zung suh ang che. Abik takin i thinrim changte, thikna rilru i put chang te, rilru dik lo emaw duhthusam loh deuh ngaihtuahna i neih changte hian mi awmdanah rilru siam zung zung suh ang che. 

"Mi i va teh, i va teh khan an nihna sawifiah in a awm lo va, a tehtu nangma rilru zawk kha a rawn tarlang ṭhin zawk a ni."

HRINGNUN ZIRLAI: HMEICHHE PAKHAT SA SEMCHHUAHNA HMUNA THAWK CHU

Ni khat chu hmeichhe pakhat sa semchhuahna hmuna thawk hi, a hna thawh tur a thawh zawh hnu chuan sa dahthatna/dahvawhna pindanah chuan va e...